Se don Xosé María levantase a cabeza, de seguro volvería caer cara atrás, esta vez de cú, ao comprobar que o seu fillo máis novo, Manuel, que marchara da casa para Madrid con apenas 15 anos, sen moito oficio nin beneficio, ten unha rúa ou unha escola co seu nome en case cada cidade e vila de Galicia. “¡Qué le van a pagar! Todos los poetas mueren de hambre. No están los tiempos para idealismos; la vida práctica se impone”, comentaba don Xosé María cos veciños de Celanova cando se enterou de que o seu Manuel comezara neso do xornalismo na capital española. Un comentario ben en voga, a pesar de ter máis dun século de existencia, entre os proxenitores dos que se embarcan neste negocio.

Moitas teorías existen sobre o carácter deste pai e as súas ideas políticas. A tradición fala de que era máis ben reaccionario, pero novos estudios poderían ter desvelado que don Xosé María foi máis progre do que parecía. Fose como fose, como pai non debía ser gran cousa. E non o digo eu, dino case todas as fontes, incluido o propio fillo, que o definía como “bo pero obcecado”, e tamén o demostrarían os feitos. Segundo un dos seus moitos biógrafos, cando Manuel casou en Madrid, don Xosé María non soamente non deu o consentimento senón que o denunciou por prófugo, cos conseguintes vinte días na cadea de El Saladero. Unha xoia de home.

Así que digamos que pouco ou nada cooperou este escribán de Melide nos logros do que hoxe en día é considerado un dos poetas máis queridos da literatura galega, Manuel Curros Enríquez. O vate celanovés que, xunto a Rosalía e Pondal, conforman o triunvirato do Rexurdimento das nosas letras. Pero isto, a pesar de ser unha grande fazaña, non é nada novo. O certo é que o que vos traio hoxe aquí tampouco, pero si algo ben menos conocido.

 

Unha presentación digna de Gila

E é que Curros foi o primeiro reporteiro de guerra galego. Conseguiu o traballo, como non podía ser doutra maneira, grazas ós seus dotes literarios. Corría 1874 e España atravesaba a súa terceira guerra civil en menos de 40 anos. Eran os tempos da terceira guerra carlista. Sensible ao sufrimento provocado polo conflito, Manuel escribe “Oda a la guerra civil”, unha composición que, tras moitas dúbidas, acaba por enviar a un concurso do xornal El Imparcial, un dos máis prestixiosos da época. Contra todo pronóstico, segundo a óptica do poeta, a peza resulta gañadora e uns días máis tarde o dono do xornal, tamén galego, Gasset y Artime, publica un anuncio para coñecer o domicilio de Curros. E alá se planta o noso xornalista na redacción, onde protagonizará unha anécdota ao máis puro estilo Miguel Gila. Ao chegarse alí, fala cun empregado e así se transcribe a conversa na obra de Augusto González e Félix Melendo, Manuel Curros Enríquez. Biografía:

-Diga usted, amigo, ¿ha venido alguien a decir el domicilio del sr. Curros?

-¿Y usted quién es?- Inquiere el empleado.

– Curros Enríquez.

– Hombre, pues usted lo sabrá mejor que nadie.

– Pues no señor… Y me gustaría que alguien me lo indicara para irme a él.

– ¿No tiene usted casa?

– ¡Con que no tengo un cuarto y quiere usted que tenga una casa!- añade socarronamente Curros- Déjese de bromas amigo.

– Lo esencial es que venga usted. El director quiere hablarle.

 Despois desta presentación rollo surrealista, Gasset y Artime recibe a Curros. E sen moita parafernalia o director dille:

-Tiene usted talento. ¿Quiere ser redactor de El Imparcial?

-Lo pensaré.

-¿Cuánto tiempo? Inquiere Artime que no sale de su asombro.

-Un minuto. Ironiza Curros.

Gasset, reloj en mano, computa el plazo pedido, y al terminar se le encara y pregunta:

– ¿Qué decide usted?

– Que acepto.

Así, con vinte e tantos, Curros convértese no flamante e novo reporteiro noticiario de El Imparcial. Tiña boa paga -cobraba 125 pesetas- cando o normal eran entre 50 e 100, e pouco a pouco foise facendo un xornalista de sona e moi recoñecido no círculo madrileño. Pero o “chas” chegoulle en decembro do 1875 cando Gasset, coñecedor da súa valía, o envía como correspondente ao norte de España.

Ao igual que a eclosión da televisión revolucionou o xornalismo de guerra no conflito do Vietnam dos 50, convertindo esta contenda case nun reality show, pois cada campaña foi televisada pouco menos ca en directo para as cociñas de todo o mundo, o telégrafo eléctrico fixo o propio coa terceira guerra carlista. Todo se volveu urxencia pois as novas chegaban agora en días no canto de en semanas ou meses. Xa non vale con escribir ben, hai que estar no meollo. Unha filosofía que Curros tomou ao pé da letra e que plasmou nuns textos que sempre intentaban ser fieis aos feitos e á realidade. Así brotarían do seu puño e letra as coñecidas como “Cartas del Norte”. Ademais, xa non soamente valía con contar, a xente quería ver a guerra, e as publicacións comezaron a mandar aos seus debuxantes para que deran testemuño gráfico do conflito.

O celanovés viuse así cubrindo a fronte de Biscaia, onde estivo pouco máis de dous meses e desde a que enviou 33 crónicas, converténdose no primeiro xornalista de guerra galego. E deixou o pavillón ben alto, pois implicouse ao máximo no seu traballo, percorreu ata 14 localidades diferentes, desde Santader a Zarautz, ademais de Donosti, Rentería, Guetaria ou Bermeo, onde viviu en primeira persoa moitas das accións bélicas. Ao carón dos soldados pasou fame e frío e coñeceu, sen necesidade de intermediarios, a dor de vivir a diario as mortes e as penalidades dos combatentes. Uns sentimentos que, ás veces, secan a súa pruma:

 “…Aunque quisiera decir algo, fuérame imposible en este momento. Todo lo grande abruma, yo, en presencia de tanta sublimidad, de tanto horror, de tanta huella de sangre, de tanto sufrimiento, no puedo hablar y enmudezco. Y la verdad es que nunca me sentí tan tristemente conmovido…

Quisiera escribir mucho; pero –quisiera también engañarme– tengo miedo.

¡Miedo! ¡Y quién no lo siente aquí si no es un héroe! Yo no soy de esa madera”.

Unha serie de catastróficas miserias

Cara finais de febreiro de 1876, as filas carlistas esmorecían froito da indisciplina e a deserción, e o conflito daba os últimos coletazos. Unha tarde, Curros conversaba relaxadamente co brigadier Mariné, o militar ao cargo da súa seguridade e que rematara por ser bo amigo, ademais dunha fonte de primeira man que lle permitía adiantarse aos acontecementos, un día si e outro tamén. Alí estaban os dous, no cuarto da pensión que compartían, Mariné limpando a súa arma. E de repente, da forma máis rídicula, sobreveu a traxedia. Coa intención de bromear e pensando que a arma estaba descargada, o soldado apuntou a Curros e disparou. Un xogo que case lle costa a vida, antes de cumprir os 25. Hai moitas versións sobre este incidente. A de Carlos Casares, un dos biógrafos do poeta, así coma a de bastantes outros, asegura que o disparo foi no peito. Porén, tal e como razona o xornalista Xurxo Salgado: “É moi aventurado soster esta teoría, porque o disparo dunha pistola no peito a tan pouca distancia tiña que ser naquela época, case por necesidade, mortal ou de moi graves consecuencias.” E máis cando é posible comprobar que aínda lle deu tempo de rematar a crónica do 23 de febreiro, na que si da conta de que algo pasou:

“Mucho más quisiera extenderme, pero no me siento bueno, y ya

 Fauró, a quien he vuelto á ver hoy en esta ciudad, dará a Uds.

 interesantes noticias”.

Este episodio marcaría a súa fin como correspondente de guerra. Como é ben sabido, as desgrazas nunca veñen soas, porque lles debe dar medo, e o día 25 falecía a súa irmá Teresa, a quen lle unía unha relación moi especial. Esta mala noticia chega ao País Vasco a principios de marzo e termina por fundir a Manuel. De volta na redacción, “alporizado e intrasixente”, e tras unha “falsa cuestión de principios”, escribe Casares, Curros marcha de El Imparcial para o paro, con muller, un fillo e outro polo camiño, e abre unha etapa de precariedade e fame. A poesía levaría entón a Curros de volta a casa, a Ourense, pero iso xa é outra historia.

María F. Romero

Para saber máis:

-Manuel Curros Enríquez. Biografía, Augusto Gonzáez Besada e Félix Melendo Abad, Madrid, 1952.

–Actas do I Congreso Internacional Curros Enríquez e o seu tempo.

–Curros Enríquez, conciencia de Galicia, Carlos Casares. Editorial Galaxia, 1980.

– Xornal El Imparcial (Hemeroteca da Biblioteca Nacional).