Artigos históricos | Revista de cultura e sociedade

“Pódese afirmar que non hai lagoa en Galicia que non teña súa cidade asolagada”

(Dicionario dos Seres Míticos Galegos)

O outono pasado a escaseza de chuvias provocou que o nivel dos encoros baixase tanto que moitas das vilas e aldeas que “o progreso” asolagou quedaron ó descuberto, moitas delas levaban sen verse dende que as augas as tragaran. Este feito fixo de imán para milleiros de turistas que non quixeron perdela oportunidade de ver os restos desas antigas poboacións. Tal foi a masificación de visitantes que chegouse a temer polos desperfectos que nestes “xacementos subacuáticos” puidesen ocasionar.

Moito antes de que Porto Marín fose cuberto polo encoro de Belesar xa había en Galicia cidades asolagadas. Estas ninguén as vira xamais, xa que ocorreran naqueles tempos da guerra contra os mouros ou naqueles outros no que as bestas falaban, mais non había lagoa na nosa Terra que non tivera a súa.

O mito das cidades asolagadas

Entre os mitos do noso folclore hai un que abonda por todo o territorio, as cidades asolagadas. As lendas soen ser moi semellantes: unha vila ou cidade, que soe chamarse Valverde, é visitada por unha divindade (a Virxe María, Xesús ou un santo que soe ser San Pedro) que vai pedindo esmola ou pousada polas casas; os habitantes son persoas pagás e pecadoras, que sempre tratan moi mal ós visitantes, incluso un zapateiro (que debe ser unha representación do xudeu) chega a agredir á Virxe ou ó Neno Xesús cunha ferramenta. O comportamento destas xentes soe espertar a sede de vinganza dos seres divinos (a Virxe ou Xesús mostran un comportamento máis propio do Deus vingativo do Antigo Testamento) polo que provocan un cataclismo que fai desaparecer a cidade, facendo que as augas cúbrana por completo quedando unha lagoa no antigo emprazamento. Os superviventes soen ser unha familia pobre (os únicos cristiáns da comarca) que viven nas aforas destas poboacións e si aceptan dar acubillo a Xesús ou a Virxe. Destas cidades desaparecidas queda unha lembranza, no amencer San Xoán ou na medía noite de Nadal aínda se poden escoitar ás campás das igrexas ou o canto dos galos baixo as augas.

Lagoa-de-Cospeito — Lagoa de Copeito, di a tradición que baixo súas augas está a mítica cidade de Veria ou Verial.

O longo da nosa xeografía hai numerosa lagoas asociadas a este mito: no lago de Doniños en Ferrol está a cidade de Valverde; na lagoa de Alcaián en Coristanco está a cidade tamén chamada Alcaián; na lagoa de Cospeito en Lugo está a cidade de Veria, tamén chamada Verial ou Valverde; na lagoa de Carragal en Ribeira está a cidade de Malverde ou Valverde; na lagoa de Antela na Limia está a cidade de Antioquía; tamén hai cidades asolagas en San Martiño do Lago en Maside, na lagoa de Boedo en Guitiriz, etc. Fóra das nosas fronteiras tamén hai mitos semellantes asociados os lagos de Carracedo no Bierzo e o de Sanabria en Zamora que serían o antigo emprazamento da cidade moura de Lucerna.

Entre as explicacións que se lle da a estes lendas están a dos achados arqueolóxicos preto das lagoas o que o pobo interpretaría coma restos dun poboado; mitos importados dende Francia, onde tamén son moi abundantes, a través do Camiño de Santiago; o Códice Calixtino atribúe a Carlo Magno a destrución da cidade de Lucerna da que só quedou unha lagoa de augas negras. No que a maioría de teorías coinciden é que responde ó mito común a tódalas civilizacións do diluvio, a do cataclismo enviado polos deuses para castigar a humanidade, é que a tradición popular trasladou a nivel local.

A Atlántida da Limia, Antioquía

No lugar que hoxe ocupa a lagoa de Antela houbo noutros tempos unha cidade chamada Antioquía… os seus veciños asoballaban ás xentes dos arredores e non tiñan caridade con ninguén. Quixo Deus castigalos, mais Xesús propúxose salvar ós xustos que houbese. E veu á terra, e foi a Antioquía na figura dun esmolante e tentou a caridade enteira da primeira a última casa pedindo esmola e non achou a ninguén que sequera lle dixese : “Deus che axude”. Postreiramente, cando xa marchaba co corazón atristurado, entre uns carballos viu unha casarella coa porta suchouza e unha velliña agarouchada a carón dun lumiño que máis afumaba que aquecía. Xesús arrimouse e pregou:

-Unha esmola polo amor de Deus.

-Pase quen sexa-dixo a vella. E Xesús pasou. E a muller sentouno ao lume e muxía unha cabra que tiña e deulle unha cunca de leite e un anaco de bica. E despois deitouno na súa camiña de farrapos. Cando á alba do día espertou, Xesús díxolle á velliña:

-Ven quero que olles o que foi Antioquía.

E a velliña quedou sorpresa cando viu que no lugar que ocupaba Antioquía se estendía unha lagoa que asolagaba a vila. E ningúen se salvara fóra dela. Na mañanciña de San Xoán, cando o primeiro raio de sol relampra na lagoa, alá embaixo, moi fondo albíscase o campanario da igrexa. E a noite de Nadal, ás doce en punto, óese cantar os galos.

Esta lenda foi publica por Xesús Taboa Chivite en Las leyendas de la laguna de Antela. Poida que esta sexa a máis célebre historia deste tipo que hai en Galicia, moi arraigada na terra da Limia onde hai incluso un instituto que leva o nome de Antioquía.

Moitos investigadores relacionaron esta cidade mítica con Limica, capital do pobo galaico dos limicos, e cuxa situación se discute entre San Cribrán de Las e Xinzo de Limia. “Que ten que ver isto ca lagoa de Antela?” diredes. O certo é que si que houbo unha cidade chamada Antioquía que case desapareceu por un cataclismo, mais non estaba en Galicia senón non que hoxe é Turquía:

“Antioquía a Grande, a de Isauria, por desobedecer os consellos saudables, foi arruinada ó fenderse a terra; só o bispo da cidade, con bastantes que o seguiran, obedientes do temor de Deus, libráronse da destrución, quedando agora sobre a terra tan só a parte superior das torres que emerxen do chan”.

Este é un estrato da Cronicón de Idacio cronista orixinario da Limia, da que foi bispo aló polo século V. A cidade da que fala é Antioquía, capital da provincia romana de Siria, que sufriu un grande terremoto no ano 462 d.C. Esta era unha das vellas metrópoles da Igrexa, sendo o terceiro patriarcado por tras de Roma e Alexandría, polo que a súa destrución debe ser unha nova que callou moi fonda na conciencia da cristiandade, máis na Limia onde Idacio recolleuna na súa crónica e o mellor usouna coma advertencia nos seus sermóns ó vulgo, sendo esta a orixe da lenda da cidade asolagada da lagoa de Antela.

lagoa-de-antela-1 — Fotografía da antiga lagoa de Antela na Limia

“Fai anos dicíase que por baixo das augas da Lagoa de Antela había unha cidade chamada Antioquía. Cando comezaron os traballos de desaugamento todo o mundo estaba expectante polo que puidera aparecer. Desecaron a lagoa, mais Antioquía non apareceu.” Non fai moito escoitei nunha taberna esta conversa a dous homes, mais coma din no Dicionario dos Seres Míticos Galegos: “Non debemos negar que Antioquía exista aínda que secasen a lagoa. Antioquía existe, primeiro cun ceo de aire, logo cun ceo de auga e agora cunha ceo de lama”.

David Sabucedo Cardero

Para saber máis:

-Cuba, X.R., Reigosa, A., Miranda, X. Dicionario dos Seres Míticos Galegos Ed. Xerais, Vigo 1999.

“Ara és hora, segadors!
Ara és hora d’estar alerta!
Per quan vingui un altre juny
esmolem ben bé les eines!”

(Himno de Cataluña)

O 7 de xuño de 1640, día da festividade do Corpus, un motín estoupa en Barcelona. Mesturados entre os segadores que acudían a cidade condal na procura de traballo na sega ían os rebeldes que atacaron e asasinaron ós casteláns e funcionarios da coroa que residían na cidade, incluso o vicerrei de Cataluña (representante do rei) foi morto polos amotinados que o caela noite fanse co control da capital catalá. Esta xornada coñecese coma Corpus de Sangue, e foi o inicio da primeira rebelión catalá contra os reis de España.

A Unión de Armas

Este alzamento non foi dun día para outro, para coñecer súas orixes temos que falar un pouco do contexto de España naqueles anos. Na primeira metade do século XVII, a Monarquía Hispánica estaba metida de cheo nun dos conflitos bélicos máis grandes da historia de Europa, a Guerra dos Trinta Anos, que coma non podía ser doutro xeito tiña seu escenario central en Alemaña.

“A España dos Habsburgo era unha federación de distintos reinos e estados. Baixo o seu dominio estaban tódolos reinos peninsulares, as colonias americanas e africanas así coma posesións en Holanda, Bélxica e Italia. Cada un destes estados tiñan as súas propias leis e privilexios e só estaban unidos por unha mesma dinastía real. Esta complexa unión de territorios é coñecida pola historiografía coma Monarquía Hispánica”

245px-Count-Duke_of_Olivares — Conde-Duque de Olivares

Toda a presión fiscal e militar da monarquía recaía sobre os reinos da Coroa de Castela polo que o valido (ministro) de Felipe IV, o Conde-Duque de Olivares, argallou un plan para que tódolos estados do rei compartiran os gastos, a coñecida coma Unión de Armas. A idea foi rexeitada polos demais reinos da monarquía, en especial polos da Coroa de Aragón que vían nel un intento por centralizar o reino e recortarlle privilexios os seus territorios. As cortes catalás rexeitaron a proposta en 1626 e 1632. A desconfianza nas intencións de Olivares non estaban desencamiñadas, xa que nunha carta deste ó rei Felipe dicíalle: “Tenga Vuestra Majestad por el negocio más importante de su Monarquía hacerse rey de España; quiero decir, Señor, que no se contente con ser rey de Portugal, de Aragón y Valencia y conde de Barcelona, sino que trabaje y piense por reducir estos nervios de que se compone España al estilo y leyes de Castilla…”.

A Guerra trasládase a Cataluña

Na guerra de Alemaña España mantiña unha loita particular ca Francia do cardeal Richelieu pola hexemonía en Europa. Isto fixo que Cataluña fose unha fronte máis da guerra, polo que a monarquía enviou soldados á fronteira dos Pirineos. Estes homes de armas tiñan que ser mantidos polos campesiños cataláns, polo que empezou o descontento da poboación rural. Os abusos cometidos polos exércitos reais sobre o pobo fixeron que comezará a rebelión que rematou nos acontecementos do Corpus en Barcelona.

Paralelamente a estes acontecementos estábase a levar unha negociación secreta entre o presidente da Generalitat, Pau Claris, e os franceses. O acordo consistía en que Francia apoiaría e protexería a República de Cataluña unha vez que este separárase da Monarquía Hispánica. A sinatura do acordo o 16 de decembro de 1641 facía efectiva a ruptura dos cataláns ca España de Felipe IV e, en palabras da historiografía española tradicional, “echaba a Cataluña en los brazos de Francia”. Un mes despois as tropas rebeldes vencían ó exército castelán na batalla de Montjuic. Claris morrerá ós poucos días destes feitos entre sospeitas de ser envelenado por axentes casteláns. A alianza entre Cataluña e Francia supuxo o nomeamento do rei de Francia coma conde de Barcelona e a entrada de tropas deste no Principado, o comportamento deste exército en pouco se vai diferenciar do mostrado anteriormente polos españois.

“A Deputación Xeral do Principado de Cataluña, Generalitat, era un órgano de goberno nacido na Idade Media cuxa función era a recadación e administración dos tributos aprobados polas Cortes de Cataluña, así coma facer valer as leis e as constitucións do país exercendo de comisión permanente do parlamento cando este non estaba reunido. Outra administración natural de Cataluña era o Consell de Cent (Concello de Cento) consello de notables que gobernaba a cidade de Barcelona”

Non nos podemos esquecer que ó mesmo tempo da rebelión catalá tamén se producen sublevacións en Portugal, Andalucía, Napoles e Sicilia, por aquel entón parte do imperio do rei de España. Todas estas rebelións foron sufocadas agás a portuguesa, este reino consegue restaurar a súa independencia e nomear rei ó Duque de Bragança Joao IV. Este annus horribilis acabaralle custando o posto ó valido Olivares.

A fin da rebelión

En 1648 asínase a Paz de Westfalia que pon fin a Guerra dos Trinta Anos, o que permite a España centrarse nas súas rebelións internas e no conflito con Francia. En 1650 é enviado a Cataluña o bastardo de Felipe IV, Juan José de Austria, que xa rematara cas sublevacións de Nápoles e Sicilia. Este personaxe terá a dubidosa honra de selo primeiro da historia de España que dea un golpe de estado militar, durante o reinado de seu medio irmán Carlos II.

Asediodebarcelona1652 — Asedio de Barcelona de 1652

Tan pronto chega ó Principado pon sitio a Barcelona. A capital catalá réndese en 1652 tras a promesa do infante de respectar as leis e constitucións catalás e o perdón xeral. A defensa que Don Juan fará dos privilexios cataláns diante de seu pai valeralle as simpatías das autoridades barcelonesas, sendo Cataluña unha importante fonte de apoios para a súa futura carreira política na Corte. A Paz dos Pirineos de 1459 entre España e Francia suporá a definitiva fin desta aventura independente de Cataluña, que perde ó norte os condados de Rosellò e Cerdaña que quedan ligados a Francia (curiosamente Francia si anulará as leis e privilexios nestes territorios e atacará o uso do catalán).

“A diferencia de outros territorios coma o Peñón de Gibraltar, perdido por España na Guerra de Sucesión Española, o estado español nunca reclamou a devolución do Rosellò e Cerdaña”

O legado da Guerra dos Segadores

Esta guerra quedará na memoria popular do pobo catalán na letra de romances e cancións populares. A finais do século XIX o nacionalismo catalán adoptará unha versión destes romances coma o himno nacional catalán, Els Segadors. O igual que pasa con outros himnos das nacionalidades históricas a elección deste tema non está exenta de polémica, algúns sectores máis conservadores ven na letra un enaltecemento do uso da violencia contra outros “compatriotas” de España.

corpus-de-sangre--644x362 — Corpus de Sange

“O himno galego contén a palabra nación na súa letra (parte que a miudo é saltada polas autoridades e institucións nos actos soloemnes) cousa que crea ferventes debates na sociedade.»

Aínda que o catalanismo ten máis marcado a lume a data de 1714, ano no que Cataluña é sometida polas tropas borbónicas e perde seus foros e privilexios, o certo é que esta sublevación do Siglo de Oro é a que ten un carácter máis marcado de ruptura co resto de España, o choque da Guerra de Sucesión Española podemos entendelo cama o enfrontamento das dúas formas de ver España. Case catrocentos máis tarde o enfrontamento Cataluña-España segue a ser un conflito moi vivo nos nosos días enchendo a diario as portadas dos informativos e xornais, e só o futuro dirá como rematará desta quenda.

David Sabucedo Cardero