Se don Xosé María levantase a cabeza, de seguro volvería caer cara atrás, esta vez de cú, ao comprobar que o seu fillo máis novo, Manuel, que marchara da casa para Madrid con apenas 15 anos, sen moito oficio nin beneficio, ten unha rúa ou unha escola co seu nome en case cada cidade e vila de Galicia. “¡Qué le van a pagar! Todos los poetas mueren de hambre. No están los tiempos para idealismos; la vida práctica se impone”, comentaba don Xosé María cos veciños de Celanova cando se enterou de que o seu Manuel comezara neso do xornalismo na capital española. Un comentario ben en voga, a pesar de ter máis dun século de existencia, entre os proxenitores dos que se embarcan neste negocio.

Moitas teorías existen sobre o carácter deste pai e as súas ideas políticas. A tradición fala de que era máis ben reaccionario, pero novos estudios poderían ter desvelado que don Xosé María foi máis progre do que parecía. Fose como fose, como pai non debía ser gran cousa. E non o digo eu, dino case todas as fontes, incluido o propio fillo, que o definía como “bo pero obcecado”, e tamén o demostrarían os feitos. Segundo un dos seus moitos biógrafos, cando Manuel casou en Madrid, don Xosé María non soamente non deu o consentimento senón que o denunciou por prófugo, cos conseguintes vinte días na cadea de El Saladero. Unha xoia de home.

Así que digamos que pouco ou nada cooperou este escribán de Melide nos logros do que hoxe en día é considerado un dos poetas máis queridos da literatura galega, Manuel Curros Enríquez. O vate celanovés que, xunto a Rosalía e Pondal, conforman o triunvirato do Rexurdimento das nosas letras. Pero isto, a pesar de ser unha grande fazaña, non é nada novo. O certo é que o que vos traio hoxe aquí tampouco, pero si algo ben menos conocido.

 

Unha presentación digna de Gila

E é que Curros foi o primeiro reporteiro de guerra galego. Conseguiu o traballo, como non podía ser doutra maneira, grazas ós seus dotes literarios. Corría 1874 e España atravesaba a súa terceira guerra civil en menos de 40 anos. Eran os tempos da terceira guerra carlista. Sensible ao sufrimento provocado polo conflito, Manuel escribe “Oda a la guerra civil”, unha composición que, tras moitas dúbidas, acaba por enviar a un concurso do xornal El Imparcial, un dos máis prestixiosos da época. Contra todo pronóstico, segundo a óptica do poeta, a peza resulta gañadora e uns días máis tarde o dono do xornal, tamén galego, Gasset y Artime, publica un anuncio para coñecer o domicilio de Curros. E alá se planta o noso xornalista na redacción, onde protagonizará unha anécdota ao máis puro estilo Miguel Gila. Ao chegarse alí, fala cun empregado e así se transcribe a conversa na obra de Augusto González e Félix Melendo, Manuel Curros Enríquez. Biografía:

-Diga usted, amigo, ¿ha venido alguien a decir el domicilio del sr. Curros?

-¿Y usted quién es?- Inquiere el empleado.

– Curros Enríquez.

– Hombre, pues usted lo sabrá mejor que nadie.

– Pues no señor… Y me gustaría que alguien me lo indicara para irme a él.

– ¿No tiene usted casa?

– ¡Con que no tengo un cuarto y quiere usted que tenga una casa!- añade socarronamente Curros- Déjese de bromas amigo.

– Lo esencial es que venga usted. El director quiere hablarle.

 Despois desta presentación rollo surrealista, Gasset y Artime recibe a Curros. E sen moita parafernalia o director dille:

-Tiene usted talento. ¿Quiere ser redactor de El Imparcial?

-Lo pensaré.

-¿Cuánto tiempo? Inquiere Artime que no sale de su asombro.

-Un minuto. Ironiza Curros.

Gasset, reloj en mano, computa el plazo pedido, y al terminar se le encara y pregunta:

– ¿Qué decide usted?

– Que acepto.

Así, con vinte e tantos, Curros convértese no flamante e novo reporteiro noticiario de El Imparcial. Tiña boa paga -cobraba 125 pesetas- cando o normal eran entre 50 e 100, e pouco a pouco foise facendo un xornalista de sona e moi recoñecido no círculo madrileño. Pero o “chas” chegoulle en decembro do 1875 cando Gasset, coñecedor da súa valía, o envía como correspondente ao norte de España.

Ao igual que a eclosión da televisión revolucionou o xornalismo de guerra no conflito do Vietnam dos 50, convertindo esta contenda case nun reality show, pois cada campaña foi televisada pouco menos ca en directo para as cociñas de todo o mundo, o telégrafo eléctrico fixo o propio coa terceira guerra carlista. Todo se volveu urxencia pois as novas chegaban agora en días no canto de en semanas ou meses. Xa non vale con escribir ben, hai que estar no meollo. Unha filosofía que Curros tomou ao pé da letra e que plasmou nuns textos que sempre intentaban ser fieis aos feitos e á realidade. Así brotarían do seu puño e letra as coñecidas como “Cartas del Norte”. Ademais, xa non soamente valía con contar, a xente quería ver a guerra, e as publicacións comezaron a mandar aos seus debuxantes para que deran testemuño gráfico do conflito.

O celanovés viuse así cubrindo a fronte de Biscaia, onde estivo pouco máis de dous meses e desde a que enviou 33 crónicas, converténdose no primeiro xornalista de guerra galego. E deixou o pavillón ben alto, pois implicouse ao máximo no seu traballo, percorreu ata 14 localidades diferentes, desde Santader a Zarautz, ademais de Donosti, Rentería, Guetaria ou Bermeo, onde viviu en primeira persoa moitas das accións bélicas. Ao carón dos soldados pasou fame e frío e coñeceu, sen necesidade de intermediarios, a dor de vivir a diario as mortes e as penalidades dos combatentes. Uns sentimentos que, ás veces, secan a súa pruma:

 “…Aunque quisiera decir algo, fuérame imposible en este momento. Todo lo grande abruma, yo, en presencia de tanta sublimidad, de tanto horror, de tanta huella de sangre, de tanto sufrimiento, no puedo hablar y enmudezco. Y la verdad es que nunca me sentí tan tristemente conmovido…

Quisiera escribir mucho; pero –quisiera también engañarme– tengo miedo.

¡Miedo! ¡Y quién no lo siente aquí si no es un héroe! Yo no soy de esa madera”.

Unha serie de catastróficas miserias

Cara finais de febreiro de 1876, as filas carlistas esmorecían froito da indisciplina e a deserción, e o conflito daba os últimos coletazos. Unha tarde, Curros conversaba relaxadamente co brigadier Mariné, o militar ao cargo da súa seguridade e que rematara por ser bo amigo, ademais dunha fonte de primeira man que lle permitía adiantarse aos acontecementos, un día si e outro tamén. Alí estaban os dous, no cuarto da pensión que compartían, Mariné limpando a súa arma. E de repente, da forma máis rídicula, sobreveu a traxedia. Coa intención de bromear e pensando que a arma estaba descargada, o soldado apuntou a Curros e disparou. Un xogo que case lle costa a vida, antes de cumprir os 25. Hai moitas versións sobre este incidente. A de Carlos Casares, un dos biógrafos do poeta, así coma a de bastantes outros, asegura que o disparo foi no peito. Porén, tal e como razona o xornalista Xurxo Salgado: “É moi aventurado soster esta teoría, porque o disparo dunha pistola no peito a tan pouca distancia tiña que ser naquela época, case por necesidade, mortal ou de moi graves consecuencias.” E máis cando é posible comprobar que aínda lle deu tempo de rematar a crónica do 23 de febreiro, na que si da conta de que algo pasou:

“Mucho más quisiera extenderme, pero no me siento bueno, y ya

 Fauró, a quien he vuelto á ver hoy en esta ciudad, dará a Uds.

 interesantes noticias”.

Este episodio marcaría a súa fin como correspondente de guerra. Como é ben sabido, as desgrazas nunca veñen soas, porque lles debe dar medo, e o día 25 falecía a súa irmá Teresa, a quen lle unía unha relación moi especial. Esta mala noticia chega ao País Vasco a principios de marzo e termina por fundir a Manuel. De volta na redacción, “alporizado e intrasixente”, e tras unha “falsa cuestión de principios”, escribe Casares, Curros marcha de El Imparcial para o paro, con muller, un fillo e outro polo camiño, e abre unha etapa de precariedade e fame. A poesía levaría entón a Curros de volta a casa, a Ourense, pero iso xa é outra historia.

María F. Romero

Para saber máis:

-Manuel Curros Enríquez. Biografía, Augusto Gonzáez Besada e Félix Melendo Abad, Madrid, 1952.

–Actas do I Congreso Internacional Curros Enríquez e o seu tempo.

–Curros Enríquez, conciencia de Galicia, Carlos Casares. Editorial Galaxia, 1980.

– Xornal El Imparcial (Hemeroteca da Biblioteca Nacional).

A min, Betanzos gustoume. Ten ese aquel de Pontevedra, en plan elegante pero pequeneiro, que lle da un toque de sofisticación. Chegamos a mediodía e comemos tortilla, co ovo pingando aquí e alá. Delicioso, para o meu gusto, claro.

Un primeiro paseo polas rúas principais, e un xa se decata de que a historia e a paisaxe da vila de Betanzos non se entenden sen os irmáns García Naveira. Dous pobriños que nada tiñan e que, coma tantos outros miles, puxeron a vista en América como solución aos seus problemas nos últimos anos do século XIX. Unha vez de volta na casa, tras facer fortuna na Arxentina, Juan e Jesús comezaron a levar o Don por diante dos nomes e a convertirense en motores da beneficiencia e da labor cultural desta vila. Un burgo que fora capital de provincia na época medieval pero que xa había moito que deixara atrás o seu antergo esplendor. Para algúns expertos, coma Encarna Otero, historiadora e política galeguista, os García adiántaronse ao que máis tarde se coñecería como Estado de Benestar, creando escolas, un asilo, centros para discapacitados e lavadeiros públicos nun período de crise aguda. “Cubriron o espazo que o Estado non tiña capacidade nin vontade de cubrir”, aseguraba en declaracións ao xornal El Mundo o profesor José María Cardecín. Unha labor cuxos efectos se conservan ata hoxe mesmo, pois os habitantes deste concello poden presumir dunha das tasas de alfabetización máis altas do estado. Este noso paseo polo Betanzos actual, unha vez dixerida a tortilla, desvelou rúa tras rúa os edificios que cambiaron para sempre a situación socioeconómica da vila.

Pero sen ningunha dúbida o seu legado con máis carácter, e que descubrimos ao final da  visita non sen antes un par de voltas para atopar a porta de entrada, foi o Parque ou Xardín do Pasatempo. O proxecto persoal de Juan García Naveira que se considera a día de hoxe coma un precursor dos parques temáticos. Dise que o debuxante coruñés Luis Seoane definiuno no seu tempo como “parque enciclopédico” e nel, desde 1897 a 1918, o betanceiro foi plasmando aquelo que vira nas súas viaxes polo mundo; como a pirámide de Keops ou unha mesquita do Cairo, a canle de Panamá ou a Muralla China, ademais dos últimos avances tecnolóxicos da época coma un buzo ou un aeroplano, todos eles representados en relieves tallados nas paredes do parque. Asimesmo, nesta sorte de PortAventura do XIX, os visitantes podían e poden coñecer, sen sequera sair de Betanzos, curiosidades xeolóxicas coma as estalactitas, grazas a construcción dunha cova artificial, ou a existencia de distintos fusos horarios ao longo e ancho do mundo cun panel de reloxos que marcan os  diversos tempos das cidades máis importantes do planeta.

Moito tempo, cartos e desvelos dedicou Don Juan ao Pasatempo, un lugar onde tamén atoparon traballo ata 200 desempregados da vila e que costeaba, co recadado cas entradas e postais que vendían, a residencia para maiores. Porén, e a pesar dos esforzos, os irmáns García non pensaron moito no futuro deste proxecto e á morte de Don Juan non se deixou dito que pasaría con el. Daquela, chegou o expolio. Levaron as fontes, as esculturas e todo o que puideron arrapañar e o asunto empezou a poñerse feo. Cando a cousa xa non pintaba moi ben para o parque, chegou a Guerra Civil. Xusto no ano que rematou, o de 1939, os 90.000 metros cadrados adicados á cultura e o ensino convertéronse no cárcere de máis de trescentos homes. O soño dun par de indianos por levar o coñecemento e a liberdade aos seus veciños mudou, apenas un lustro despois do seu pasamento, en instrumento da represión.

Así se iniciaban os meses nos que o Parque do Pasatempo virou nun campo de concentración coa antiga fábrica de curtidos da Madalena, construida no século XVIII, como centro neurálxico. Algunhas fontes falan de que o presidio con base nesta industria extendería os seus tentáculos ata os terrenos noutrora adquiridos por Juan García. Outras desbotan esta idea, calificándoa incluso de “descabellada”, coma neste artigo.

 “¡Vicente Ferrer, que venga!”

Poucos, ou se cadra ningún, dos centos de presos que se calculan que estiveron internos neste campo eran galegos. Galicia quedara dentro do bando nacional apenas días despois da sublevación franquista, o que a convertiu en “cárcere perfecto” para albergar aos soldados republicanos que combatían sobre todo nos frentes asturiano e catalán. Os disidentes galegos non tiñan ese valor de prisioneiros de guerra e o seu destino adoitou ser o “paseo”, ou se eran máis rápidos cós falanxistas, o exilio.

Alí chegaron algúns soldados do exército republicano procedentes de Francia, onde lograran escapar tras seren derrotados polos nacionais. Pero de pouco lles serviu cruzar a fronteira, coa mesma víronse nun tren de volta a España, coa Garda Civil agardando por eles. Así, Betanzos, a súa fábrica de curtidos e os Xardíns do Pasatempo chegaron a ter hóspedes tan célebres coma Vicente Ferrer, filántropo e premio Nobel da Paz, ou o avó do que décadas despois sería o Lehendakari Ibarretxe, tal e como descubrín a través da lectura de “O Parque do Pasatempo: de xardín da razón a xardín da superstición”.

Dezanove aniños tiña Vicente no seu tempo en Betanzos. E moita manía polo sarxento que gobernaba o campo. A verdade é que, según palabras do propio Ferrer, o tipo parecía unha personaxe sacada da literatura: tiña un ollo de cristal por unha ferida de guerra e estaba medio “tocado”, explica. O que despois se faría xesuita definía o carácter deste mando coma unha especie de “freaki” das normas: “Cuando descubre la menor infracción del reglamento, se frota las manos de satisfacción y hasta se le eriza el bigotillo de legionario”, escribiu.

Lonxe da imaxe dos campos de traballo e exterminio nazi que veñen á cabeza ao tratar estes temas, o certo é que os prisioneiros de Betanzos limitábanse a sobrevivir e esperar a que as súas familias conseguisen un aval dalguén da vila que permitise a súa liberación, así o revela quen fora alcalde desta cidade pola UCD, De la Fuente García, no seu artigo “Un recluso en Betanzos, llamado Vicente Ferrer” para o Anuario Brigantino 2004, número 27. Con seus pais en Barcelona, a cousa non foi fácil para Vicente. De todos os xeitos, e como todos sabemos, a este mozo aínda lle quedaban moitas cousas por facer e moito mundo por cambiar. Unha mañá, co berro de “Vicente Ferrer, ¡que venga!”, a súa sorte cambiou e foi liberado. Ou máis ou menos. O certo é que lonxe de recuperar a súa vida, viuse obligado a ingresar no exército do que non se licenciaría ata 1944, nunha sorte de mili eterna.

O amor nos tempos da tuberculose

Puido non ser un campo coma os nazis en canto ao funcionamento ou as tarefas dos prisioneiros, pero as condicións nas que viviron deixaban bastante que desexar. Tanto que, según un informe elaborado polo propio goberno franquista, as instalacións eran clausuradas apenas meses despois de seren habilitadas por non cumprir as condicións hixénicas. A inspección de campos de xuño de 1938 di que estaban “en pésimas condicións”, que as cubertas eran malas e que no edificio penetraban a auga, o aire e a area. A auga de bebida traíase en cubas en “condicións hixénicas pésimas”, o mesmo ca do aseo, que se tomaba dun regato “contaminado con detritus orgánicos” e nin sequera tiñan retretes ou enfermería. Os veciños da vila foron os que marcaron a diferencia, e a súa solidaridade permitiu aos reclusos levar unha vida con menos dificultades, desde lavarlles a roupa a trasmitir mensaxes ás súas familias. Un apoio que lles axudou a sobrevivir nunhas condicións que eran caldo de cultivo para as enfermidades ou a depresión. E que en máis dun caso terminou en voda. Din por aí que o amor sempre triunfa, e resulta que non foron nin unha nin dúas as betanceiras que acabaron casando non soamente con presos, senón tamén con algún que outro garda, a pesar do nada romántico da situación, e enfrentándose de cheo cos prexuizos e o convencionalismo do tempo.

Historia case que épica a deste xardín. Un pasado que provoca que unha volta polo parque á altura de 2016 resulte un pouco descorazonadora. Os grandes estanques e as esculturas de animais e bestas mitolóxicas deixan entrever que, no seu día, esta paraxe foi o último grito dos destinos turísticos de fins do XIX, pero as estatuas decapitadas, con atributos cercenados, os murais desconchados e as algas colonizando a auga danlle un aire decadente e triste. O que terminan por coller as leiras e xardíns desas casas ás que a morte ou a enfermidade deixou sen propietario. Non é o caso. O Concello comezou a súa recuperación nos 80, cando quedaba do parque apenas unha décima parte. Pero semella que os esforzos non son abondo e as loitas políticas e os intereses urbanísticos non permiten ao Pasatempo recuperar o brillo que a inxustiza lle roubou. Unha mágoa.

 María F. Romero

Para saber máis:

http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2004PDF/2004%20383-392%20VICENTE.pdf

http://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/13/galicia/1323772933.html

http://www.asturiasrepublicana.es

http://www.celtiberia.net/es/biblioteca/?id=2719