Maxín | Revista de cultura e sociedade

“Fai séculos que a Razón gañoulle a batalla á Superstición.
Pode que o resultado non fixese que o mundo mudara a mellor.
Pero polo menos podemos saír da casa pola noite sen temer á escuridade.”

Din que fai moito tempo, cando a humanidade comezaba a andar polo mundo, as nais preocupadas polas saídas nocturnas dos fillos contábanlle a estes que na escuridade andaban os monstros e era perigoso saír. Esa crenza fixo que os rapaces pasaran as noites aterrados e non foran capaces de por un pé fora do lar o marchar o sol. Arrepentidas do que fixeran, as mesmas nais fixeron amuletos e dixéronlle ós atemorizados cativos que eses obxectos protexeríanos contra todo mal. Así naceron as lendas dos noso folclore.

Agora quero que fagades comigo unha viaxe, a non tan atrás no tempo. A eses anos nos que non había televisión. A ese época na que a luz eléctrica aínda non “matara” a Santa Compaña. Imaxinade un día coma este do mes de novembro. Fora xa é noite, os días cada vez son máis curtos, cada vez a luz dura menos e a escuridade invade o mundo durante longas horas. As familias reúnense a carón do lume da lareira, o máis preto posible para tentar combatelo frío. As lapas danzan sobre a lousa, e o crepitar do fogo acompaña as verbas do avó, que comeza a contar, con voz pausada, unha historia que sucedeu fai moito nalgures. Mentres o vello narra eses feitos os máis cativos da casa miran polo xanela, salpicada polas pingadas da fría choiva. Co maxín enchoupado polas arrepiantes historias, cren ver nos montes que rodean a vivenda os monstros das lendas do avó; eses espantos que os espreitan cando dormen, e queren levalos con eles fóra, a escuridade da noite:

O fío vermello

Foi un día de outono, xa no serán. Un matrimonio viña de carretar. Carretaban outonizo, e cargaran o carro, e volvían á casa. Xa se facía noite. E a muller ía vestida cunha chambra vermella. Cunha chambra ou cunha camisa, non sei ben, non o lembro. Pero vermella, iso si, vermella. Volvían os dous pola congostra e o home dixo que esquecera a galleta (forcado de dous gallos) e que volvía buscala. Xa era case noite, a muller tiña medo e pediulle que deixase a galleta, que a acompañase, que tiña medo do lobo da xente, soa polos camiños, que xa volvería pola galleta outro día. O home non a oíu e díxolle: -Se ven o lobo da xente espétalle a túa galleta-.

ilustracion-do-romance-de-cego-o-lobo-da-xente — Ilustración do romance popular O Lobo da Xente.

A pouco de marchar o home, aparecéuselle o lobo da xente e botouse a ela. Roeuna nun brazo, e arrincoulle parte da camisa, da camisa vermella. Viu como levaba nos dentes un fío, entre dente e dente. Ela, para se defender, espetoulle a aguillada con forza. Espetoulla nas costas, e o lobo fuxiu. Chegou a muller á casa. E, de seguida, volveu o home e a muller contoulle o que lle pasara. O home dixo: -Non creo que volva nunca!- e, ao dicilo, viu a muller que entre os dentes lle colgaba un fío vermello.

A meiga chuchona.

Había en San Xulián de Sergude unha muller á que habíanlle morto tódolos fillos, e a derradeira nena que tivera levaba o mesmo camiño.

-Ten que ser cousa dunha aolladora ou dunha meiga chuchona- comentou a nai da muller, unha anciá que, como tal, sabía deses misterios da vida que vanse coñecendo cos anos.

Un sábado pola noite colleron na braña tres xuncos, cortáronos cunhas tesoiras á mesma altura e marcáronos: un, o da envexa; outro, o do enganido; e o terceiro, o da bruxa zugona. O domingo pola maña comprobaron que o xunco que secara era o correspondente á chuchona.

-Non cho dicía eu?-exclamou a nai- Ves coma é cousa da bruxería?

-E que podemos facer? Quen será a bruxa?

-Xa o saberemos. De momento hai que pórlle á nena unha castaña de indias, un dente de allo e unha ramiña de herba de San Xoán. E non a deixes soa, porque pola noite vai vir o seu berce unha mosca negra, enorme. Esa é a meiga chuchona que ven a zugárllelo sangue á nena. Conxúrala dicindo: “San Silvestre, meigas fóra”, e dálle ao mesmo tempo cunha ramiña de loureiro, aínda que sería mellor de abeleira pero non a temos. Dálle sen piedade, que anque a mates non se perde nada.

mucho-hay-que-chupar-representacion-de-bruxas-d-goya — As «Meigas chuchonas» de Goya.

A muller e seu marido esperaron sen deitarse ao carón do berce. Xusto á medianoite viron chegar unha mosca grande e moi negra. Mentres a muller pronunciaba o conxuro, o marido zurroulle á mosca ca poliña de loureiro.

Ao día seguinte apareceu morta na súa cama unha vella de Tabeiao. Era a meiga chuchona que ía chuchárllelo sangue aos pequenos! E a partires de entón a nena púxose boa.

A Compaña

Un señor dixo a súa criada:
-Mañá tes que ir á cidade a mercar varias cousas; mais, como é lonxe i é día de misa, ten coidado de madrugar para oír a do alba na parroquia veciña.

A serventa espertou, moi andada a noite, e abrindo a xanela, viu gran claridade.
-Como me venceu o sono!-murmurou.

Vestiuse axiña, e votou a andar. Pero, a medida que adiantaba, íase convencendo de que aquela claridade non era do día, senón da lúa, que, sen nubes e en tódala súa plenitude, semellaba rivalizar co sol.

-Que medo!-exclamou-. E se volvo atrás, andarei dúas veces o camiño.

Seguiu, pois, ata chegar á igrexa; sorprendeuse de achala aberta, e dixo para si:
-Boa sorte me acompaña, pois chego cando vai comezar.

Entrou, e a sorpresa foi maior ao observar moita xente reunida, mais a xente non lle parecían daquela terra, senón seres estraños e descoñecidos.

-Meu Deus! Onde estou! Que xente é esta?-tatexou chea de terror.

Murmuraban ou rezaban en voz baixa, cun rumor semellante ao que causa nas follas das árbores o vento polas noites. Tiñan nas mans fachos de luz fosfórica, que axiña poido comprender que non eran outras cousas ca ósos humanos.

a-compana-dos-mortos — A Compaña dos mortos.

A pobre rapaza comezou a tremer, e notándoo unha anciá compasiva, achegouse a ela e díxolle:

-Que buscas, malpocada?
-Veño oíla misa da alba.
-A alba aínda está lonxe. Esta é a compaña ou procesión dos mortos. Se queres escapar con vida, ten conta de saír, antes de que vexas pórse en movemento estas pantasmas, e o atravesala porta do templo, deixa caer ao chan a mantilla.

Fíxoo así a criada; deuse presa en saír, despois que viu que empezaban a moverse aquelas visións, e o chegar á porta, desprendeuse da mantilla e deixouna caer.

Posuída de espanto, non se atreveu a continuala súa viaxe, e volveuse precipitadamente á casa do amo. Caeu enferma do susto e morreu aos tres días. Súa mantilla foi atopada no atrio toda mallada e despezada; as pantasmas descargaran nela a súa rabia, non podendo exercitala en quen a traía.

Redacción e tradución: David Sabucedo Cardero

Para saber máis:

-Xosé Miranda e Antonio Reigosa, Arrepíos e outros medos. Historias galegas de fantasmas e de terror. Ed. Xerais 2004.
(O fío vermello).

-Xosé Ramón Mariño Ferro, Leyendas, mitos y creencias de Galicia. Ed. El Lago. 2008
(La meiga chuchona).

-Xoán Antonio Saco i Arce, Literatura popular de Galicia. Ed. Deputación Provincial de Ourense 1987.
(La Compaña).

–Galicia Encantada: mitos, contos e lendas galegas.

Autora: Nuria Sánchez Álvarez

“Érase una vez hace mucho tiempo, seguro que en sueños habréis visto el lugar, pues esta historia terrible que os voy a contar, sucedió cuando el mundo era antiguo. Seguro que os habéis preguntado: ¿las fiestas de dónde vinieron? Si no, ahora vais a saber lo que fueron…”

Non é raro que aínda me lembre destas soadas frases pertencentes ó prólogo da película “Pesadelo antes de Nadal”, do que o xenial Tim Burton é responsable, e que alá cando era eu pequena me endosaran como unha “película infantil”. A verdade é que á miña prima non lle deixaran vela, e iso que contaba a mesma idade ca min, aludindo a que logo tería pesadelos (lóxico pensar iso, tendo en conta o título do filme). Pero eu vina, pois o certo é que a min sempre me gustaron esas cousas: os esqueletos, os cemiterios… Cecáis había algo de romántico en todo iso…

THE NIGHTMARE BEFORE CHRISTMAS 3D — Imaxe do filme *Pesadelo antes do Nadal.*

En fin, en dito filme o amigo Tim tentaba ofertar unha entretida explicación a dúas das festas máis recoñecidas do noso mundo occidental: Halloween e o Nadal. Ben, a repercusión global do Nadal é algo que non ten parangón, dende logo; pero mentiría se dixera que Norte América ten Halloween como un dos seus maiores orgullos patrios. Algúns europeos van rir… pero máis me vou rir eu vendo como moitos deses europeos están volvendo a recuperar unha festa que xa era deles cos cambios que os norteamericanos operaron nela. Ah! Que pasa? Non sabiades que Halloween era de orixe europea? Bueno, agardo que o final deste artigo non só teñades aprendido un pouco máis acerca de por que festexades o que festexades, senón tamén que, tanto en orixe coma en repercusión, Halloween pode ser algo que naceu, que vive e que pervive porque é patrimonio humano da cultura da nosa especie. Pode ser que incluso unha das mellores representacións de Halloween se leve a cabo aquí, en Galicia… Queredes saber de que estou a falar? Pois…

“Ahora vais a saber lo que fueron…”

Saberedes que un dos elementos máis representativos de Halloween é a cabaza, verdade? Ou a chamaba “Lanterna de Jack”, ou “Jack ‘o Lantern” que é a pronunciación anglosaxoa de “Jack of the Lantern” ou “Jack o da lanterna”… en fin, todo ven a querer dicir o mesmo. A cuestión é que esta nomenclatura ven de Irlanda, de onde é orixinaria a lenda de Jack. Que ou quen carallo é Jack? Cóntovolo: Jack era un home que vivía, imaxinádevos, nun dos pobos granxeiros da Irlanda profunda, e do que ó parecer a característica más notoria era que o tipo era malo, moi malo. Tanto, que era máis astuto que o mesmísimo diaño, e cando un día se atopou casualmente con el, foi quen de enganalo para que lle prometese non levarse a súa alma cando morrera. As versións difiren: unhas contan que estaban a beber xuntos nunha desas tavern típicas irlandesas, e para evitar pagar ó taberneiro, Jack convenceu o diaño para se converter en moeda e pagarlle con ela, pero cando o fixo, Jack rapidamente o pechou dentro da súa carteira. Outras versións din que o convenceu para subir a unha árbore e que logo trazou unha cruz no seu tronco, sendo este o símbolo de Deus, impedindo así o diaño baixar. O caso é que finalmente Jack morre, pero non sendo aceptado no Ceo, tampouco puido ir ó Inferno, así que non lle quedou outra que comezar a vagar pola terra polo resto da eternidade. Pero a lenda non estaría completa sen a lanterna, pois parece necesario que as fantasmas vaguen só pola noite, así que Jack necesitaba una luz que o guiase na escuridade polos camiños dos vivos. Foi o mesmo diaño o que lle deu unha brasa ardente do Inferno e Jack a meteu nun nabo, que era a hortaliza de temporada por aquel entón na Irlanda.

Unha hortaliza pode ligamos a orixinal festa de Samaín celebrada en Irlanda co Halloween dos Estados Unidos, porque este país debe unha boa parte da súa herdanza demográfica o incrible fenómeno migratorio irlandés que tivo lugar no século XIX e que levou a moitos irlandeses a América fuxindo da fame e levando consigo as súas tradicións. Iso si, tiveron que cambiar nabos por cabazas, que era a hortaliza nacional de temporada. Pero, agarda, diredes, que é o Samaín? E que teñen que ver as hortalizas co culto os mortos? Pois moito.
Coméntovos: tanto as cabazas coma os nabos eran as hortalizas, xunto con outras, representativas da temporada de outono, xuntamente cando remataba a colleita. Non é fai moito cando a xente e as súas vidas dependían directamente do traballo e do produto da terra. Entón, os días comezaban a seren fríos e curtos, e as persoas tiñan a presa de se ir meter o colleito das súas casas, ao refuxio do lar. Tamén era tempo de almacenar todo o recollido e conservalo para o inverno, e de xuntarse ao calor do lume e comer potaxes ricos en graxa animal, contándose historias para pasalas largas horas mortas de escuridade e para espantar o silencio. Isto é algo que probablemente vos soe familiar a algún de vós… Pero antes de entrarmos en nostalxia e patriotismos, uns poucos datos históricos: a vinculación desta data da fin da colleita co culto aos mortos parece estar rexida pola festividade cristiá do “Día de Tódolos Santos”, pero a verdade é que esta festividade, pese a ser unha das máis importantes, non fai referencia a ningún acontecemento ou persoeiro concreto das historias dos santos cristiáns, aínda que hai que ter en conta que foi instaurada, como tantas outras cousas, despois de ser institucionalizado o cristianismo como relixión oficial do Imperio Romano. E os romanos si tiñan unha festa específica para renderlle culto os seus mortos, eran chamadas as Parentalia, pero caían en febreiro… Logo, por que non situar o Día de Tódolos Santos tamén en febreiro? Ben, non hai que esquecer a enorme labor de sincretismo que o Cristianismo se veu na obriga de levar a cabo para converter aos pobos pagáns do resto de Europa, especialmente a aqueles chamados “celtas”, e que nunca formaron parte do Imperio (non polo menos de forma inclusiva). Os celtas deixaban trazos da súa cultura de maneira moito máis forte na costa occidental do continente, de Irlanda ata Galicia, pasando coma non por Francia. E os celtas computaban o tempo co seu propio calendario. Para eles, as estacións eran basicamente dúas: a da luz e a da escuridade, e marcaban os días entre os nosos outubro e novembro como o fin da estación luminosa e o comezo da estación escura. Chamábanlle a esta data o Samaín.
Ben. Sei que non quedou precisamente claro. Sei que moitos de vós seguiredes a pensar que que ten que ver o Samaín celta coas cabazas. Pero agora deixádeme que vos conte outra historia: a da Santa Compaña.

Como moitos posiblemente saibades, a Santa Compaña era unha lenda da que falaban os nosos avós e que sempre trataba do mesmo: alguén (ou eles mesmos) presenciando unha noite desapacible e probablemente estando cando e onde non tiñan que estar, ven pasar unha procesión (atención á asimilación cristiá) de persoas mortas que portan candeas ou inclusive ósos acesos. O que ocorre no encontro entre os mortos e o vivo soe ser que o morto acáballe vaticinando a morte de alguén, se é que non é o mesmo que se atopa coa Santa Compaña o que acaba agarrando un dos ósos prendidos e comeza a marchar con eles.
Arrepiante onde os haxa, os contos da Santa Compaña seguen a ser algo moi de Galicia. Non podemos negar que, dalgunha forma, esa retranca e ese humor negro do que facemos patria, esas palabras made in Galicia como meiga e morriña, probablemente teñan algo que ver cunha forte conexión co mundo dos mortos. Pero deixádeme, por un momento, que vos rompa o romanticismo, e por fortuna descubriredes, o importante que teñen as hortalizas de temporada: non fai moito que Galicia se recoñecía como unha das zonas más ruralizadas, atrasadas e pobres de España, un lugar onde, incluso pola súa xeografía, non chegaba a luz eléctrica, os transportes ou mesmo a educación. Todo isto favorecía a escuridade, en tódalas súas connotacións. Pero, sobre todo e por desgraza, favorecía á morte. Hoxe non é así, pero daquelas (no tempo dos avós e dos celtas) a morte era algo bastante frecuente. Así que, para evitala, as xentiñas procuraban gardar a súa colleita para o inverno, pechaban logo portas e ventás e prendían o lume do fogar. E arredor dese lume contábanse historias… Historias para escorrentar a fame, historias para escorrentar o medo, historias para escorrentar a morte. Por iso se poñen cabazas con candeas acesas no seu interior na porta das casas esa noite: para escorrentar as fantasmas coma Jack… Ou non?

Tódalas festividades que o longo do noso planeta, tradicionalmente ao redor do mundo se dedican aos mortos, son accións de honra e de recordo, de amor e de nostalxia. Non sei onde ouvín algunha vez que as lanternas eran para guiar os espíritos dos seres queridos de volta a casa, que a noite de Samaín, a noite de Mortos, era un día para volver a desfrutar da presencia dos que se foron. Si hai algo de galego niso. Como hai algo de pracer no pranto, e ten que haber algo de luz na escuridade. Cecáis as pantasmas non sexan outra cousa que a materialización do medo que os vivos temos á morte.

Pode que sexa o residuo das conexións físicas que mantivemos con eles cando estaban vivos, ou a nosa propia conexión co noso destino inevitable, o que crea as pantasmas. E pode ser que Jack, ese malvado e pendello o que non quixeron en ningures, inspire terror e desconfianza a algúns, pero o que sabemos sen dúbida é que este é un mundo escuro e frío ás veces, e que calquera pódese perder nel. Así que por iso imos seguir acendendo luces.