A historia da rebelión galega esquecida

Autor: David Sabucedo

---

Corría o ano 1298, a Coroa de Castela estaba en guerra. Había tres anos que varias faccións loitaban polo trono dos reinos de Castela e León. Cansos do conflito cinco homes reuníronse varias noites nunha igrexa preto do Castelo de Mota, unha das frontes da guerra, para tentar chegar a un acordo. Estes eran o rei portugués don Dinís, o conde Juan Alfonso de Alburquerque, o bispo de Astorga don Nuño, o infante e rexente de Castela don Enrique e o cabaleiro don Rodrigo Álvarez Osorio. A paz tiña un prezo moi concreto: restaurar a independencia do Reino de Galicia.

1295 comeza o “Xogo de Tronos”

Trala morte de Afonso X comezou un conflito sucesorio entre seus fillos. Sancho IV, El Bravo, herdou o trono, mais desprazou a candidatura do seu sobriño Alfonso (fillo do primoxénito do Rei Sabio finado en vida deste monarca) e o irmán pequeno de Sancho, o infante don Juan, tamén reclamou con apoio estranxeiro os reinos de seu pai. Nun principio o rei Sancho fixo valer a súa forza e conservou a coroa, mais trala súa morte, en 1295, deixou coma herdeiro a un neno, seu fillo Fernando, baixo a rexencia da súa esposa, a raíña María, e seu tío o infante Enrique.

Esta debilidade da monarquía foi aproveitada polos pretendentes á coroa para facerse cos reinos chegando a un acordo de repartimento destes: Don Juan proclamouse, co apoio de Portugal, rei de Galicia, León e Sevilla sendo coroado como tal na capital leonesa; e Afonso foi coroado monarca de Castela e Toledo co apoio dos aragoneses. Entre os partidarios do rei de Galicia-León estaban os nobres galegos, liderados polo Endiantado do Reino (unha sorte de vicerrei) Paio Gómez Chariño, que será asasinado a comezos da guerra. O enquistamento do conflito na fronte leonesa e a retirada das tropas aragonesas de Castela fará que as partes busquen un acordo de paz, cuxo tema central será o reino galego.

Nas reunións promovidas polos portugueses no cerco do castelo de Mota, acordouse: “que se le diese todo el reinado de Galicia, de que se llamaba Rey (ó pretendente don Juan), e que lo oviese de allí en adelante él e todos sus herederos”. Dito acordo incluía a cidade de León e outras prazas conquistadas que o rei Juan conservaría ata a súa morte, mais unha vez finado seus herdeiros só se quedarían con Galicia. Esta proposta foi rexeitada pola Raíña rexente, dona María, e os concellos de Castela, polo que dende Portugal partiu cara o reino galego unha mensaxe do rei: comezar a rebelión.

---

Que se le diese todo el reinado de Galicia, de que se llamaba Rey , e que lo oviese de allí en adelante él e todos sus herederos.

Crónica de Fernando IV

---

Fernán Rodríguez de Castro: o “Braveheart» galego

Asasinado Chariño un novo líder érguese entre a nobreza galega, Fernán Rodríguez de Castro, que por aquel tempo aínda debía ser un mozo. Este tiña un dos cargos máis importantes de Galicia, a Pertiguería Maior de Santiago, un oficio que o convertía no Capitán da tropas das Terras de Santiago, o principal señorío do noso país. Pertencente a unha das casas nobres máis grandes da Penísula, os Castro, estaba casado cunha filla ilexítima do finado rei Sancho IV, Violante de Castela, que sería a nai dos seus dous fillos: Xoana e Pedro.

A súa primeira participación na guerra foi durante o sitio de Paredes de Nava, cidade partidaria do infante Juan e que estaba a ser sitiada polas tropas da Raíña rexente e o Rei-Neno Fernado; unha vez chegado á fronte co seu exército pediulle a dona María o señorío de Monforte de Lemos coma condición indispensable para seu apoio, esta concedeulla mais pasados uns días o nobre galego retirouse co seu exército de volta as súas terras, a crónica explica a acción de Castro así: “por ayudar al infante don Juan, que se llamaba Rey de León e que él amaba mucho.”

A Guerra de Independencia de 1298

A rebelión galega foi orquestrada no veciño Portugal, unha vez rotas as negociacións o rei Don Dinís deu a orde ca que todo comezou: “el rey de Portugal avisó al Conde Don Juan Alfonso de Alburquerque e a este don Fernand Rodríguez, porque amos ficieran guerra en Galicia”. Para xustificala súa ruptura co rei de Castela, Fernando IV, e a súa nai, a rexente dona María, Castro esixiu que se lle entregase o antigo Condado de Trastámara (o que sería hoxe gran parte da provincia de A Coruña) que xunto ca Terra de Santiago eran os señoríos máis importante do Reino; a raíña rexente negouse a tales pretensións polo que Castro segundo di a crónica: “ovo esta respuesta, enviose luego despedir del rey e desnaturarse del, e eso se facie todo con consejo del rey de Portugal.”

A resposta de Castela non se fixo agardar, a Raíña rexente vendo “que el Reino de Galicia estava en grand cuita” nomeaou novo Endiantado de Galicia ó seu fillo o infante Felipe, que tiña uns sete anos de idade, e que acudía baixo a protección do verdadeiro capitán das tropas reais, Fernán Ruíz de Biedna.

---

E desde que Fernand Rodríguez ovo esa respuesta, enviose luego despedir del rey a desnaturarse del, e eso se facie todo con consejo del rey de Portugal, porque el infante Don Juan, que se llamaba rey de León, oviese el reino de Galicia, porque este Don Fernand Rodríguez era muy poderoso en Galicia e era pertiguero; e luego el rey de Portugal avisó al Conde Don Juan Alfonso de Alburquerque e a este Don Fernand Rodríguez porque amos ficiesen guerra en Galicia.

Crónica de Fernando IV

---

Entre os principais apoios que tiña Castro parece ser que se atopaban o bispo e o concello de Ourense, así coma os clanes dos Galiñato, Mariño e Deza. Dentro da nobreza galega os principais partidarios da Raíña e o Rei-Neno era a Casa de Limia, xunto cos Castro a outra gran familia da nosa terra, e os bispos de Tui e Lugo.

Parece que os primeiros obxectivos atacados polos rebeldes foron os prelados tudense e lucense, fieis partidarios de Castela. Segundo di a crónica  unha vez que o infante Felipe e seu aio chegaron a Galicia pararon na fortaleza de Vilalba (en Lugo), cando Castro se enterou de que se atopaban alí: “vino allí a Villalba por lo matar, e non pudo, e cercolo (…) tóvolo cercado tanto timepo fasta que le fizo comer las carnes de las bestias, e non avía agua, en guisa que llegó a peligro de muerte”. Unha vez controlada a ameza dos casteláns os rebeldes centráronse en acabar cos Limia, non sabemos como se produciu o choque nin en que circunstancias mais Castro e seus aliados capturaron ao señor da casa, Fernando Rodríguez de Limia, e a seu fillo e tivéronos presos ata o final do conflito.

A guerra parecía que ía rematar ca independencia do Reino dos galegos mais a sorte virou de golpe. O pretendente don Juan perdía o apoio portugués, parece ser que ao rei Dinís non lle gustaron algunhas alianzas que o pretendente á coroa de Galicia fixera. Sen aliados exteriores ao infante Juan non lle quedou máis remedio que pedir a paz ao seu sobriño o Rei-Neno e a Raíña rexente. Tódolos rebeldes galegos foron perdoados por petición do infante Juan ós vencedores; mais Fernán de Castro, que aceptara o perdón real, seguiu conspirando na sombra e como dixo o historiador Emilio González López: “ía selo camiño da carreira que o levaría á morte”.

O derradeiro rebelde: a batalla de Monforte

Dez anos despois do inicio da guerra en Castela volvía prender a faisca da violencia en Galicia, onde Fernán de Castro volveu a erguer as bandeiras da rebelión contra o Rei. Non sabemos moi ben como se iniciou desta vez o conflito, algúns historiadores coma Emilio González López sosteñen que Castro abandeiraba na nosa terra as reclamacións das vilas e cidades, que aspiraban a desprenderse do señorío dos bispos; tamén se dicía que Castro sempre cobizara o Condado de Trastámara e esta era súa verdadeira pretensión. Nesta nova aventura contra o Rei o galego procurou aliados nos señores de Vizcaya e La Rioja, pertencentes á poderosa familia dos Haro.

Segundo nos di o historiador Antonio López Ferreiro en 1304 a catedral de Santiago atopábase nun “entredito”, polo que non se podían realizar a liturxia nela; por aquelas mesmas datas Castro está na cidade apostólica, alí fai testamento e pide un préstamo económico o Deán da catedral, é posible que o templo de Santiago se atopase ocupado polas tropas dos rebeldes, non esquezamos que era unha das principais fortalezas do lugar. Para rematar ca nova rebelión o infante Felipe e seu aio son enviados de novo a Galicia, desta vez contaban con apoio de antigos aliados dos Castro coma o clan dos Deza. O primeiro obxectivo das tropas reais é Monforte de Lemos onde se atopaban o capitán Andrés Arias, lugartenente de Fernán Rodríguez, e alí poñen cerco á vila. Cando o líder rebelde é coñecedor da noticia parte dende Ourense ó mando dun grande exército e nas ribeiras do río Cabe ten lugar unha cruenta batalla na que Castro, que parece ser que tiña máis tropas e mellor preparadas cos seus rivais, perece no combate, dando así a vitoria as tropas do Rei.

---

E en este tiempo el infante don Felipe tenía cercado un lugar de Galicia que era de don Fernand Rodríguez de Castro (…) que decian Monforte, e esta cerca ficierala don Felipe por mandado del Rey. E estando en esta cerca don Felipe, asomose don Ferrand Rodríguez con muy grand gente, e vino contra don Felipe para descercar el lugar.

Crónica de Fernando IV

---

A morte de Fernán Ruiz significará a fin da rebelión, e levará a súa a casa a desaparecer de Galicia durante case vinte anos. Súa muller retírase a un convento e seu fillo é enviado ó exilio a Portugal, onde o Rei Dinís protexerá o herdeiro do seu antigo aliado. Esta é a historia da derradeira vez que se tentou restaurar a independencia do Reino de Galicia, haberá no futuro outros intentos de arredar a nosa terra de Castela, pero xa será para tentar unila a Portugal, mais iso xa é outra historia.

---

Para saber máis:

Grandeza e decandencia do Reino de Galicia. González López, Emilio Ed Galaxia 1978 Vigo